6¨¨. INTRODUÇÃO AO VERBO // ENKONDUKO AL LA VERBO

 O verbo é o motor da frase. É a classe gramatical que dá sentido comunicativo, que dá vida à frase.

Em Esperanto os verbos terminam em:

-i = infinitivo. Ex.: Marŝi (andar); kredi (crer); iri (ir).
-as = presente. Ex.: Mi dancas (eu danço); Petro venkas (Pedro vence); Ni ridas (nós rimos).
-is = pretérito. Ex.: Klaŭdio alvenis (Cláudio chegou); Ili parolis (Eles/Elas falaram).
-os = futuro. Ex.: La kato manĝos (O gato comerá); Ĝi dormos (Ele/Ela neutro) dormirá;
Mi vojaĝos (Eu viajarei).
-us = futuro do pretérito ou condicional. Ex.: Ni aĉetus (Nós compraríamos); Ŝi laborus (Ela trabalharia); Vi farus (Você faria / Vocês fariam).
-u = imperativo. Ex.: Ni sidiĝu (Sentemo-nos); Li analizu (Ele analise). Obs.: Com vi (você/vocês) não é necessário anteceder o sujeito vi ao verbo no imperativo. Ex.: Stariĝu (Fique de pé / Fiquem de pé); Kuŝiĝu (Deite-se / Deitem-se); Silentu (Silencie / Silenciem / Faça silêncio / Façam silêncio.) 

[Os demais modos verbais exigem a presença do sujeito, para fins de identificação de quem está praticando a ação verbal, já que as terminações são as mesmas para todas as pessoas. Exceção para os verbos de manifestação da natureza, como pluvas (chove), neĝas (neva), tondras (troveja) etc. Neste caso, a pergunta correlata é KIO OKAZAS? (O que está acontecendo?).]

Há também orações sem sujeito, para constatação, concordância, discordância, ponderação, advertência..., com o verbo de ligação esti, mas com o complemento do verbo principal transformado em advérbio, cuja terminação é –e. Dispensa-se, conforme a circunstância, o verbo esti. Ex.: (Estas) bone (É bom), (Estas) konsentite (Combinado), Estas necese (É necessário). 

Há verbos no infinitivo que atuam como sujeito, neste caso, com o predicativo transformado em advérbio. 

Ex.: Fumi estas malutile. (Fumar é prejudicial.); 

Danci estas sanige. (Dançar é saudável.); 

Navigi estas necese, ou Navigi necesas. (Navegar é preciso.).

Assim como KIA é a pergunta sobre qualidade do substantivo, KIEL é a pergunta sobre a maneira como o sujeito pratica o verbo.
Ex.: Kia estas ilia danco? (Como é a dança deles/delas?). Ĝi estas bona (Ela é boa.). Kiel ili dancas? (Como eles/elas dançam?) Ili dancas bone (Eles/elas dançam bem).
Kia estas la kuro de tiu atleto? (Como é a corrida daquele atleta? Ĝi estas tre rapida (Ela é muito rápida). Kiel tiu atleto estas kuranta? (Como aquele atleta está correndo?) Li estas kuranta tre rapide (Ele está correndo muito rapidamente.).
Kia estis la pluvo? (Como estava a chuva?) La pluvo estas tre forta. (A chuva estava muito forte.) Kiel pluvis? (Como choveu ou como estava chovendo?). R.: Pluvis tre forte (Choveu ou estava chovendo muito forte.)

KIEL é usado também para perguntar sobre por qual instrumento ou meio o sujeito está praticando a ação verbal, equivalendo-se esse KIEL a PER KIO (através de quê, como).
Ex.: Kiel (aŭ per kio) Antono marteladas? (Como (com quê) Antonio está martelando?) R.: Li marteladas per martelo. (Ele está martelando com um martelo.) [O sufixo –ad- no verbo marteladas dá ideia de continuidade ou repetição da ação verbal.]
Kiel Francisko venis? (Como Francisco veio?) R.: Francisko venis per taksio. (Francisco veio de taxi.)
Kiel Stefanino sukcesis legi tiel bone antaŭe? (Como Estefânia conseguia ler tão bem antes?). Ŝi sukcesis legi tiel bone antaŭe per fortaj okulvitroj. (Ela conseguia ler tão bem antes com óculos muito fortes.).

Há também uma locução verbal muito comum, que é um verbo conjugado com um verbo não conjugado ou no infinitivo, como vimos logo acima.
Ex.: Nun mi lernas paroli. Poste mi komencos ankaŭ instrui. (Agora eu estou aprendendo a falar. Depois começarei também a ensinar.);

Ŝi esperis kompreni (Ela esperou entender);
Moema volas ripozi (Moema quer repousar).

Muitas construções do verbo de ligação esti com um adjetivo qualificativo podem se resumir para um concernente verbo qualificativo.
Ex.: Iara estas bela (Iara é bonita / bela / linda.) = Iara belas.
Antaŭhieraŭ la maro estis verda (Anteontem o mar estava verde.) = Antaŭhieraŭ la maro verdis.
Baldaŭ Rohano estos riĉa (Brevemente Rohano será rico.) = Baldaŭ Rohano riĉos.
En la venonta semajnfino la domo estos plena (No fim de semana que vem a casa estará cheia.) = En la venonta semajnfino la domo plenos.

Há vários particípios ativos em Esperanto, na maioria das vezes usados com o verbo de ligação ESTI. O particípio mais usado é –ANTA, que é o particípio ativo presente adjetival, que dá a ideia de uma ação continuada do sujeito no tempo presente, não no tempo presente de quem fala, mas no tempo presente da ação verbal, que pode estar no presente de quem fala, no passado ou no futuro.
Ex.: Daikio promenas (Daikio passeia) = Daikio estas promenanta (Daikio está passeando).
Postmorgaŭ Ubirajaro veturos (Depois de amanhã Ubirajara viajará) = Postmorgaŭ Ubirajaro estos veturanta (Depois de amanhã Ubirajara estará viajando).
Hieraŭ Lina sidis en la parko (Ontem Lina sentou-se no parque) = Hieraŭ Lina estis sidanta en la parko (Ontem Lina esteve sentada no parque).
[A forma participial nem sempre é necessária. Muitas vezes a forma simples do verbo basta.]

Como tem forma de adjetivo, o particípio ativo presente funciona também como epiteto (palavra que qualifica o substantivo imediatamente antes dele).
Ex.: La kuŝanta knabo dormas (aŭ estas dormanta) (O menino (que está) deitado dorme).
Tiu kuranta atleto venkas (aŭ estas venkanta) (Aquele atleta que corre está vencendo).
La ridanta virino estis sonĝanta (A mulher que ri estava sonhando).

Um particípio também muito usado é –ANTO, que é o particípio ativo presente substantival. Um verbo atrelado ao –anto substantiviza o sujeito praticante da concernente ação verbal. A forma feminina é –ANTINO. [O sufixo –in- indica o sexo feminino.]
Ex.:
Se Yeon-juno skribas aŭ estas skribanta, li estas la skribanto (Se Yeon-juno escreve ou está escrevendo, ele é o escrevente).
Klara, la momenta instruantino, sidas aŭ estas sidanta aŭ estas la sidantino (Klara, a momentânea instrutora, ou a que está ensinando momentaneamente, está sentada ou é a que está sentada).
Esperanto estas tiu, kiu esperas aŭ kiu estas esperanta.

Para perguntar sobre quem é o sujeito praticante de uma ação verbal, a estrutura é KIU ou KIO + VERBO (ou LOCUÇÃO VERBAL).
Ex.:
Kio hupas aŭ kio estas hupanta? (O que buzina ou o que está buzinando?) R.: Aŭtomobilo hupas aŭ estas hupanta. (Um automóvel buzina ou está buzinando.)
Kiu kuŝis aŭ estis kuŝanta sub la arbo? (Quem deitava ou estava deitado debaixo da árvore?) R.: Slavo kuŝis aŭ estis kuŝanta sub la arbo. Li estis la kuŝanto. (Slava deitava ou estava deitado sob a árvore. Ele é o que estava deitado.).
Kiuj dancos kune aŭ kiuj estos dancantaj kune? (Quem dançará junto ou quem estará dançando junto?) Karlo kaj Emma dancos aŭ estos dancantaj kune. Ili estos la gedancantoj. [Obs.: Na forma simples o verbo não varia em número, mas na forma participial, sim. Porém, a pergunta quem em português, mesmo na forma singular, pergunta também sobre o plural, como ora exemplificado. Em Esperanto, contudo, há as formas KIU, para o singular, e KIUJ, para o plural.]

Há também a pergunta de causa, que quer saber por que o sujeito está praticando certa ação verbal. Para isso usa-se a estrutura KIAL –O –AS? A estrutura da resposta é com –O –AS, ĈAR...
Ex.:
Kial Varinardo kuŝiĝis tiel frue? (Por que Varinard deitou-se tão cedo?) R.: Li kuŝiĝis tiel frue, ĉar li estis tre laca. (Ele deitou-se tão cedo, porque estava muito cansado.) [O sufixo –iĝ- em kuŝiĝis dá ideia de ação verbal reflexiva do sujeito contra si mesmo. Qualquer verbo com esse sufixo é intransitivo, ou seja, não pede complemento em objeto direto. Registre-se que verbo intransitivo, como o próprio adjetivo sugere, é o verbo que não transita, ou seja, sua conjugação ou movimentação termina no próprio sujeito, diferentemente do verbo transitivo, cuja conjugação transita, se movimenta ou se projeta para um objeto.]
Kial Marta kantas kaj dancas nun? (Por que Marta esta cantando e dançando agora?). R.: Ŝi estas kantanta kaj dancanta nun, ĉar ŝi estas tre ĝoja. (Ela canta e dança agora, porque está muito alegre.)
Kial estas tiel varme hodiaŭ? (Por que está tão quente hoje?) R.: Hodiaŭ estas tiel varme, ĉar la temperaturo estas tre alta. (Hoje está tão quente, porque a temperatura está muito alta.)."

Para perguntar sobre quando, em que tempo, usa-se normalmente o correlativo KIAM.

Ex.: Kiam Renato vojaĝos? (Quando Renato viajará?) R.: Li vojaĝos en la venonta semajno. (Ele viajará semana que vem.)

Kiam vi naskiĝis? En kiu dato? (Quando você nasceu? Em que data?)

Kiam la instruisto komencos instrui? (Quando o professor começará a ensinar?)

 

A seguir, uma lista de verbos intransitivos corriqueiros, tirados em sua grande maioria do livro-modelo básico “Fundamento de Esperanto”, de Luís Lázaro Zamenhof:

• alflugi (voar para perto))
• aliĝi (alistar-se, juntar-se)
• aparteni (pertencer)
• aŭdi (ouvir)
• babili (bater papo, conversar)
• batali (lutar, batalhar)
• brili (brilhar)
• bruli (arder, queimar)
• danci (dançar)
• daŭri (durar)
• deflugi (voar de (para baixo))
• disiĝi (separar-se)
• dormi (dormir)
• edziĝi (casar-se (homem))
• ekparoli (começar a falar)
• eksalti (dar um salto)
• eliri (sair)
• eniri (entrar)
• fajfi (assobiar)
• fianĉiĝi (ficar noivo (homem))
• flugi (voar)
• flui (fluir)
• fluidiĝi (fluidificar-se)
• forflugi (voar para longe)
• foriri (ir embora)
• infaniĝi (tornar-se infantil)
• iri (ir)
• kanti (cantar)
• koleri (encolerizar-se)
• konsisti (consistir)
• kosti (custar)
• kuniĝi (unir-se)
• kuŝi (jazer, estar deitado)
• laciĝi (cansar-se)
• lerni (aprender)
• loĝi (morar)
• malfortiĝi (enfraquecer)
• malpuriĝi (sujar-se)
• malsaĝiĝi (tornar-se tolo)
• malsani (adoecer)
• malsaniĝi (adoecer)
• malvarmumi (apanhar um resfriado)
• manĝi (comer)
• morti (morrer)
• mortiĝi (ou ekmorti, o ato de morrer)
• naĝi (nadar)
• paliĝi (empalidecer)
• pasi (passar
• pendiĝi (pendurar-se)
• peti (pedir (em alguns usos))
• plaĉi (agradar)
• plori (chorar)
• preĝi (rezar)
• promeni (passear)
• rajdi (cavalgar)
• rebrili (rebrilhar)
• resaniĝi (recuperar a saúde)
• reveni (regressar, voltar)
• riĉiĝi (enriquecer)
• ruĝiĝi (corar)
• saltadi (ficar saltitando)
• salti (saltar)
• saluti (saudar)
• sani (ser saudável)
• saniĝi (sarar, curar-se)
• sidi (estar sentado)
• sidiĝi (ou eksidi, o ato de sentar-se)
• silenti (silenciar)
• skribi (escrever)
• soni (soar)
• sonori (soar (sino, alarme, buzina...))
• stari (estar de pé)
• sufiĉi (ser suficiente)
• surflugi (voar para cima de)
• ŝviti (suar)
• trakuri (percorrer)
• trinki (beber)
• trompiĝi (enganar-se)
• troviĝi (encontrar-se)
• vekiĝi (acordar)
• veni (vir)
• veturi (viajar)
• vivi (viver)

 

Abaixo há 132 perguntas com verbos de natureza intransitiva, muitos tirados da lista acima. Até a centésima pergunta, a maioria dos sujeitos consiste de nomes de personagens bíblicos, e muitas frases baseiam-se em passagens bíblicas. Leia todas as perguntas em voz alta, copie e responda tudo, de preferência a lápis. Pode caprichar bem na imaginação na feitura das suas respostas, pois aqui o importante é usar as regras gramaticais aprendidas na lição.

1. Kial Adamo ploris hieraŭ?

2. Ĉu Eva estis dormanta antaŭe, estas dormanta nun, aŭ estos dormanta poste?

3. Kiel Kain foriris?

4. Kio brilis en la nokto? Ĉu vi rimarkis?

5. Kiam Noa revenos?

6. Kie Sem troviĝas hodiaŭ?

7. Kiuj apartenos al tiu grupo kun Abrahamo?

8. Ĉu Sara sidiĝos baldaŭ?

9. Ĉu Isaak kaj Rebeka estis promenantaj hieraŭ?

10. Kiel Esau laciĝis?

11. Ĉu Jakobo kaj Lea babilos morgaŭ?

12. Ĉu Raĥel kantis antaŭe?

13. Kial Jozefo vekiĝis malfrue hieraŭ?

14. Kial Moseo estos preĝanta ofte?

15. Kial la sonorilo de la domo de Arono sonoris tiel laŭte?

16. Ĉu Miriam dancis bone?

17. Kiu salutos Joŝuaon?

18. Ĉu Kaleb aliĝis al la armeo?

19. Kiel Gedeon batalis?

20. Ĉu David kantis kaj ludis antaŭe?

21. Kun tiel multa laboro, ĉu Saul malfortiĝos poste?

22. Ĉu Jonatan kaj David kuniĝos?

23. Ĉu Samuelo laboros multe poste?

24. Ĉu Aĥab kaj Izebel koleriĝos?

25. Kiel Elija forflugos?

26. Ĉu Ezekielo loĝos tie longe?

27. Ĉu Jesaja skribis multe?

28. Ĉu vi scias, kiam Jeremia mortis?

29. Kial Daniel kaj liaj amikoj silentis?

30. Kiel Belŝacar malpuriĝis?

31. Ĉu vi kredas, ke Kiro regos longe?

32. Ĉu Ezra revenos kun multaj?

33. Kiel Neĥemia konstruis rapide?

34. Ĉu Ester fianĉiniĝis kun la reĝo?

35. Ĉu Judit kaj ŝia servistino eliris sekrete?

36. Ĉu Tobia kaj la anĝelo vojaĝis kune?

37. Ĉu Jesuo dormis en la boato?

38. Ĉu Maria, la fratino de Marta, sidiĝis apud Jesuo?

39. Ĉu Jozefo laboradis kiel ĉarpentisto?

40. Ĉu Johano baptadis en la rivero?

41. Kiel Simono Petro naĝis?

42. Ĉu Jakobo kaj Johano fiŝkaptis?

43. Andreo troviĝis kie?

44. Ĉu Filipo parolis pri Jesuo?

45. Ĉu Bartolomeo sekvis Jesuon?

46. Ĉu Mateo kolektadis impostojn?

47. Ĉu Tomaso kredis poste?

48. Ĉu la alia Jakobo silentis?

49. Ĉu Simono Zeloto batalis por siaj idealoj?

50. Ĉu Judas Iskarioto trompiĝis?

51. Kiel Paŭlo el Tarso veturis al multaj lokoj?

52. Ĉu ankaŭ Luko skribis la evangelion?

53. Ĉu ankaŭ Marko rakontis pri Jesuo?

54. Ĉu Timoteo lernis de Paŭlo, aŭ Paŭlo lernis de Timoteo?

55. Ĉu Tito restis en Kreto?

56. Ĉu Filemon pardonis Onesimon?

57. Ĉu Lidia vendis purpuron?

58. Ĉu Doroteo kantis en la koruso?

59. Kiam Klara promenadis en la ĝardeno, ĉu vi scias?

60. Kial Teodoro rajdos sur la ĉevalo morgaŭ?

61. Ĉu en tiu ĉi mateno Ernesto vekiĝos malfrue?

62. Kiam, kiel kaj kial Ludoviko kaj Vilhelmo interbabilis?

63. Ĉu Georgo batalis kontraŭ la drako? Kial?

64. Kiel Roberto falis kaj laciĝis tiel rapide?

65. Kial Antono eliris malrapide?

66. Ĉu Stefano preĝis dum la propra mortiĝo?

67. Ĉu Lazaro reviviĝis? Kiu estas via opinio?

68. Ĉu Marta servis Jesuon?

69. Ĉu Maria aŭskultis Jesuon atente?

70. Ĉu Zakeo riĉiĝis per impostoj?

71. Ĉu Salome petis al Jesuo?

72. Ĉu Anna profetis en la templo?

73. Kial Elizabeto gravediĝis malfrue?

74. Ĉu vi opinias, ke Sofio dancis gracie?

75. Ĉu Bela dormis profunde, aŭ malprofunde?

76. Ĉu Heda revenos morgaŭ matene, aŭ poste?

77. Ĉu Ifigenia sidiĝis silente, aŭ brue?

78. Ĉu Aleksandro la Granda regis en granda teritorio?

79. Ĉu Pilato demandis al Jesuo?

80. Ĉu Barabas estis liberigita?

81. Ĉu Melkisedek benis al Abrahamo?

82. Kiel Urija batalis brave? Ĉu vi scias?

83. Ĉu Zedekia paliĝis de timo?

84. Kial Reĥabeam koleriĝis kontraŭ la popolo?

85. Ĉu Korah ribelis kontraŭ Moseo?

86. Kiam Naaman saniĝis per lavado?

87. Kial Obed kreskis forta?

88. Kiam, kial kaj kiel Benjamen kaj liaj fratoj kuniĝis?

89. Ĉu Levi laboris en la templo?

90. Por vi, ĉu Amon regis malbone? Respondu sincere.

91. Kial Moab loĝis tie longe?

92. Ĉu Rut aliĝis al la popolo de Naomi?

93. Kial Naomi malĝojis pro sia perdo?

94. Ĉu vi opinias, ke Boaz agis juste?

95. Ĉu Absalom ribelis kontraŭ David?

96. Ĉu Amalek atakis Izraelon?

97. Ĉu la trumpetoj de Hanan sonoris forte?

98. Kial Doroteo estis kantanta tiel bele antaŭhieraŭ matene?

99. Ĉu Lazaro reviviĝos denove?

100. Kial Rut restis kun Naomi?

101. Morgaŭ ni vekiĝos frue, por iri al la plaĝo, ĉu estas konsentite?

102. Hodiaŭ vi bezonas studi pli ol hieraŭ, ĉu estas bone?

103. Ĉu estas necese, ke mi studu pli hodiaŭ? Hieraŭ mi studadis tre multe.

104. Ĉu necesas, ke vi aprobiĝu en la konkurso de Matematiko? Mi kredas, ke jes, ĉu ne?

105. Sed morgaŭ mi preferos ripozi en la mateno, anstataŭ iri al la plaĝo, ĉu bone? Ĉu konsentite?

106. Por vi, ĉu naĝi estas grave?

107. Por vi, ĉu legi estas tre utile?

108. Ĉu vi pensas, ke ami estas esence grave?

109. Kiel vi dancas?

110. Ĉu vi scias stiri? Se jes, kiel vi stiras?

111. Kiel pluvis laste en via regiono?

112. Kiel vi dormas en la nokto?

113. Kiel vi iras al via laboro? Per aŭtomobilo? Per aŭtobuso? Per biciklo? Kiel?

114. Kiel vi legas? Per okulvitroj, aŭ sen okulvitroj? Ĉu vi vidadas bone sen okulvitroj?

115. Kiam vi estis infano, ĉu vi ludadis multe? Ĉu vi naĝadis en rivero? Ĉu vi dancadis en infanaj festoj? Kia estis via infaneco?

116. Kial vi decidis lerni paroli en Esperanto? Kial vi volas esti esperantisto, aŭ esperantistino?

117. Ĉu vi intencas vojaĝi al kongresoj de Esperanto? Se jes, kiel, kial kaj kiam?

118. Kial vi opinias, ke Esperanto estas grava? Kial ĝi gravas por vi?

119. Ĉu la ĉielo estas blua super via urbo nun? Se jes, ĉu ĝi helbluas, aŭ malhelbluas?

120. Ĉu vi estas lernanta paroli en Esperanto kun fervoro?

121. Kiel vi estas studanta por paroli esperante? Ĉu aŭtodidakte, aŭ kun instruisto? Virtuale, aŭ ĉeeste? Kun vortaro, aŭ sen vortaro? Ĉu vi studadas ankaŭ per konsultoj al la virtuala Vortaro Tulio Flores, disponebla en Play Store? Ĉu vi esperas, ke vi estos parolanta tre bone poste? Ĉu vi intencas ankaŭ instruadi? 

122. Fluganta helikoptero bruis super nia domo, ĉu vi aŭskultis?

123. Tiu dormanta knabo estas parolanta kaj ridanta, ĉu vi vidas? Kiel tio povas okazi? Ĉu li estos somnambulo poste?

124. La sonanta muziko estas tre laŭta, ĉu vi konsentas? Vidu, ke tiu staranta knabino estas kantanta kaj ŝajnas, ke baldaŭ ŝi estos dancanta. Ĉu ankaŭ vi trovas, ke jes?

125. Ĉu vi estas lernanto, aŭ lernantino de Esperanto? Ĉu vi intencas esti instruanto aŭ instruantino?

126. Kio estas viro, kiu estas leganta? Ĉu li estas leganto?

127. Kio estas leganta virino?

128. Kia instruanto devas esti, por agrabli al la lernantoj?

129. Kiuj lernas paroli esperante kun vi? Aŭ ĉu vi studas sola?

130. Ĉu estas aliaj homoj, kiuj volas paroli en Esperanto inter viaj parencoj, kolegoj kaj amikoj? Ĉu vi jam propagandis pri Esperanto al ili? Kaj kiuj eventuale interesiĝos pri Esperanto en via religio?

131. Ĉu vi kredas pri la potencialo de Esperanto kiel instrumento de paco inter la popoloj? Kial?

132. Kiam vi intencas partopreni en movado aŭ manifestacio pri paco en via urbo, en via lando, aŭ en la mondo?

===================================

Para reforço intelectivo desta penúltima lição:
https://www.youtube.com/watch?v=V_W_LW5t8A0&t=158s


Para servir de base para a próxima e última lição deste curso básico, prevista para 06.05.25:

https://www.youtube.com/watch?v=KhXzr3oAlZc&t=573s