13¨¨. KONCEPTOJ PRI FORMADO DE KUNMETITAJ VORTOJ EN ESPERANTO

 

[La lasta leciono de ĉi tiu didaktika serio]

 

Video-bazo: https://www.youtube.com/watch?v=p16-nNxmT1o&t=146s

 

1. Difino de Kunmetita Vorto

·       Koncepto: Kunmetita vorto (aŭ vortkunmeto, aŭ kunmetaĵo) estas ĉefe la kunaĵo de substantivaj, adjektivaj aŭ verbaj radikoj, formantaj komplekson de signifo.

·       Ekzemplo: Mia patro estas alt-kreska viro.

2. Kunmetitaj Vortoj kun Du Substantivoj

·       Koncepto: Kunmetitaj vortoj povas esti formitaj per la kunigo de du substantivoj.

·       Ekzemplo: Ŝi aĉetis flor-vazon por sia hejmo.

3. Ekzemploj de Substantivo + Substantivo

·       Koncepto: Ekzemploj de substantivaj kunmetaĵoj inkluzivas "vestoŝranko" , "monŝranko" , kaj "manĝoĉambro" .

·       Ekzemploj: Mi vidis bird-nestojn en la kristarbo.

·       La universitat-profesoro ĵus skribis per glob-krajono sur paperfolion.

·       Mi ŝatas legi ĉe la lego-tablo (aŭ legotablo).

4. Opcio Uzi la Divido-strekon

·       Koncepto: En la skribo de kunmetitaj vortoj, oni povas uzi la divido-strekon (-), aŭ ne.

·       Ekzemplo: Ni havas novan lav-maŝinon (aŭ lavmaŝinon) en la ban-ĉambro (aŭ banĉambro).

5. Regulo pri Pozicio de la Elementoj en Nomo-kunmetaĵoj

·       Koncepto: Regule la baza substantivo (la ĉefa elemento) restas en la fino, kaj la funkcia substantivo (kiu indikas la funkcion, ofte derivita de verbo aŭ adjektivo) restas en la komenco.

·       Ekzemploj: La bird-kanto estas tre bela matene.

·       Li estas bon-pensulo.

·       Ni vizitis la naskiĝ-urbon de mia avo.

6. Elizio de la Litero 'o' de la Komenca Substantivo

·       Koncepto: Depende de la prononcebleco, estas rajtigite elizii (aŭ forigi) la literon 'o' de la komenca substantivo en kunmetitaj vortoj.

·       Ekzemploj: Tio estas la ordrevuo (aŭ ordorevuo) plej uzata de la majoro.

·       Ĝi estas bona lernlibro (aŭ, pli bone prononceble, lernolibro).

·       Mi legas gazet-artikolon (aŭ gazeto-artikolon) pri la nova leĝo.

·       La veter-prognozo (veteroprognozo) anoncis, ke tre multe pluvos morgaŭ.

7. Kunmetitaj Vortoj el Du Adjektivoj

·       Koncepto: Ankaŭ du adjektivoj povas kuniĝi por formi kunmetitan vorton. Laŭregule tiaj kunaĵoj uzas divido-strekon. La pluralo, kiam ĝi okazas, atingas ambaŭ elementojn. Same pri la akuzativo.

·       Ekzemploj: Ŝi portas ruĝan-bluan robon.

·       Li donis al mi dikan-nigran libron.

·       Ili parolas francan-germanan idiomon.

8. Kunmetitaj Vortoj el Adjektivo kun Substantivo

·       Koncepto: La radiko de pura adjektivo, kiel unua elemento, povas kuniĝi kun substantiva adjektivo. Tiam ĝenerale la pura adjektivo perdas la finiĝon 'a', kvankam estas escepto.

·       Ekzemploj: Li estas grand-aĝulo.

·       Ŝi havas bel-rigardon.

·       Ni loĝas en pur-urba regiono.

9. Kunmetitaj Vortoj el Substantivo kun Adjektivo

·       Koncepto: Substantivo kiel unua elemento, povas kuniĝi kun adjektivo. Tiam ĝenerale la substantivo perdas la finiĝon 'o', kvankam estas escepto.

·       Ekzemploj: Genoveva sekvas fruktodonan karieron.

·       Jordano konstruis tulip-belan ĝardenon.

·       La flor-odora parfumo de Tereza impresis tiun monhavan junulon.

10. Miksaĵoj de Verboj kun Substantivoj

·       Koncepto: Ankaŭ kutimas uziĝi kuneco de substantivoj kun verboj aŭ de verboj kun substantivoj en kunmetitaj vortoj.

·       Ekzemploj: Mi ŝatas pilkludi.

·       La instruisto komencis leg-parolon al la infanoj.

·       Ni ofte aŭdas kant-birdojn en la arbaro.

11. Pri Prepozicioj, kiuj Funkcias kiel Prefiksoj

·       Koncepto: Multaj prepozicioj kaj ankaŭ konjunkcioj estas uzataj kiel prefiksoj aŭ antaŭmetaĵoj, por plifortigi la ideon de la radiko.

·       Ekzemploj: Li preterpasis la domon sen rigardi.

·       Mi eniris la klinikon frumatene.

·       Aliĝinte, ankaŭ la senmonaj studentoj kunlaboras en la monpostula projekto.

12. Substantivaj, Adjektivaj aŭ Afiksaj Radikoj kiel Prefiksoj

·       Koncepto: Okazas ne malofte, ke ankaŭ substantivoj, adjektivoj aŭ afiksoj rolas kiel prefiksoj en vortkunmetoj.

·       Ekzemploj: La ĉefurbo estas tre granda.

·       Mi aĉetis novan mar-mapon por mia vojaĝo.

·       Li estas la eksprezidanto de la klubo.

 

Jen 100 demandoj en Esperanto, kiuj uzas gramatikajn konceptojn de kunmetitaj vortoj. Respondu ilin, malkonstruante la kunmetaĵojn, kiameble.

1.              Ĉu alt-kreska atleto, estanta korbopilkisto (aŭ basketbalisto), ĉiam posedas pli grandan korp-saltan avantaĝon ol malalt-kreska sam-sportisto?

2.              Kion oni kutime kunmetas en flor-vazon, por ke la sunfloroj restu freŝaj, bonodoraj kaj belaj dum pli longa tempodaŭro?

3.              Ĉu bird-nestoj konstruitaj en urbocentra naturmedio estas same fortikaj kaj sekuraj kiel tiuj en natura arbaro?

4.              Kiel tiu junmiena instruistino devus skribi sur la nigran tabulon, por ke eĉ vid-malfortaj studentoj povu legi la enhavon sen malfacilo?

5.              Ĉu iu ajn studanta side sur brakseĝo ĉiam atingus pli altajn akademiajn rezultojn, ol iu, kiu studadas sur malpli komforta sidloko?

6.              Kial lav-maŝino, kvankam ege utila, ankoraŭ povas esti konsiderata luksaĵo en iuj malriĉaj regionoj de la mondo?

7.              Ĉu la bird-kanto matena, se ĝi estus ludita dum la restanta tago, efikus same trankvilige al homoj?

8.              Kio faras homon bon-pensa, plenracia, lert-rezona kaj kapabla je objektiva analizado, eĉ spite al sociaj antaŭjuĝoj?

9.              Ĉu la naskiĝ-urbo de homo ĉiam estas la plej bona loko por liaj unuaj viv-spertoj, aŭ ĉu alia kreskmedio estus pli favora?

10.           Kian rolon ludas long-tradicia librovendejo en la intelekta disvolviĝo de la universitataj komunumoj en tiu ĉi bit-cifereca nuntempo?

11.           Ĉu bon-korulo, donante helpon al aliaj, ĉiam sentas internan feliĉon, eĉ se li ne ricevas eksteran agnoskon?

12.           Kiel gazet-artikoloj povas influi la publikan opinion pri kompleksaj sociaj kaj politikaj temoj, formante aŭ malformante opiniojn?

13.           Ĉu la veter-prognozo, se ĝi estus 100% preciza, ŝanĝus la ĉiutagajn decidojn de multaj homoj?

14.           Kiu kombinaĵo de koloroj, krom ruĝa-blua, laŭ vi, estus plej harmonia por abstraktaj pentraĵoj, reflektante emociojn?

15.           Ĉu dika-nigra libro, eĉ sen bildoj, povas esti pli fascina kaj plenplena de scio ol maldika, ilustrita bitlibro?

16.           Kiel tiu franca-germana idiomo povus esti grava instrumento por kultura interŝanĝo kaj paca kunekzistado inter nacioj?

17.           Ĉu tiu grand-saĝulo, eĉ estanta lert-hava gvidanto, ĉiam agas sen eraroj kaj perfekte por sia popolo?

18.           Kion ni lernas de homo, kiu posedas bel-rigardon al la vivo, malgraŭ ĉiuj tutpersonaj malfacilaĵoj kaj suferspertoj?

19.           Ĉu pur-urba regiono, estanta bone prizorgita, ĉiam garantias pli sanstatan medion por ĝiaj loĝantoj?

20.           Kial fruktosalato estas preferinda elekto por tiuj, kiuj serĉas rapidan, sed sanigan, refreŝigan nutromanĝeton?

21.           Ĉu tiuj nepalstilaj lignodomoj, kvankam longtradiciaj, povas ankoraŭ esti plenkonsiderataj avangardaj en la modernstila arkitekturo, pro sia ekologia natureco?

22.           Kio estus la ideala horo por ĝui flor-odoran ĝardenon, sentante la plezuron de la naturmedio, sen troa homa bruo?

23.           Ĉu akvo-ludi kun amikoj en varma somertago povas vere forigi ĉiujn streso-kaŭzojn de la ĉiutaga vivo?

24.           Kiel la legado de klasikaj verkoj povas helpi disvolvi kritikpovan pens-manieron kaj profundan komprenon pri la nunepoka homa naturo?

25.           Ĉu kant-birdoj, eĉ en naturo, kantas nur por allogi partnerojn, aŭ ĉu ilia kanto havas pli profund-sentajn, nekompreneblajn komunik-signifojn?

26.           Kial li preterpasas tiun preĝejon sen rigardi internen?

27.           Ĉu estas vi, kiu iam eliris el via loĝdomo tiel haste, ke vi forgesis gravan labordokumenton, kiu poste kaŭzis oficoproblemojn?

28.           Kial kunlaboro estas nepra por la sukcesplena realigo de grandefikaj sciencaj projektoj, kiuj postulas multajn fakulojn?

29.           Ĉu la ĉefurbo, estanta la landadministra centro, ĉiam estas la plej trafa ekzemplo de nacia kultura riĉeco?

30.           Kian valoron mar-mapo antaŭe nekonata havadis por sperthavaj maristoj, kiuj esploris novajn kontinentojn sen satelitoj?

31.           Ĉu eksprezidanto de internacia organizo daŭre portus la respondecon por siaj pasintaj agoj, eĉ post la fino de sia oficperiodo?

32.           Kiel iu ajn, dezirante internan pacon, povus atingi tiun staton meze de la kaosoj de la modern-teknologia mondo?

33.           Ĉu la homaro, antaŭvidante estontajn energi-krizojn, devus jam nun investi multe pli pri renovigeblaj energi-fontoj?

34.           Kion oni faru, por ke tut-monda eduk-sistemo fariĝu pli inkluziviga kaj atingebla por ĉiuj homoj sur la planedo?

35.           Ĉu la konstru-procedado de novaj urboj ĉiam konsideras la natur-medion kiel prioritatan aspekton de soci-viva disvolviĝo?

36.           Kial malbonhumora sentostato, eĉ se nur individua, povas volumenkreski kaj tut-influi la ĝeneralan animstaton de tuta komunumo?

37.           Ĉu relegi tiun malnovan, dikan-nigran libregon pri la sokrata-platona filozofio povas malkovri al ni novajn vivpensojn, kiujn ni antaŭe jam ne disvolvis?

38.           Kiel misinterpretado de historiaj tutmondaj eventoj povus konduki al la ripeto de malnovaj diplomati-krizaj konfliktoj inter milit-trajtaj nacioj?

39.           Ĉu ni, antaŭ ol entrepreni gravan vivefikan decidon, devus ĉiam antaŭpensi la eblajn long-daŭrajn konsekvencojn, kaj pozitivajn kaj negativajn?

40.           Kiam la estonteco tute aperos sen bar-limoj kaj plenplena je teknikaj kaj transcendaj hompotencaj mirindaĵoj, kiaj novaj arto-formoj naskiĝos el tiu progreso-salto?

41.           Ĉu estu paco en via koro, eĉ meze de la modernisma turbulemo, por ke vi povu trankvilanime agi kaj reagi al la artefarit-intelektaj defioj?

42.           Kio estas la ĉi-landa prioritato en la evoluo de la san-sistemo, cele al plibonigo de publika bonfarto?

43.           Ĉu subtera civilizacio, vivanta en tuta medi-izoleco, povus disvolvi teknikaron tute malsaman ol la nia terkrusta?

44.           Kiel superhomaj fort-kapabloj, se ili fakte disvolviĝos, influos la moralajn kaj etikajn normojn de la homa socio?

45.           Ĉu hejmtasko, estanta konstante prokrastita, iam finiĝus tiel bone kiel tasko tuj plenfarita kaj tutdiligente?

46.           Kian mond-vidadon ni konstruus, se ni povus perfekte interkompreniĝi kun ĉiuj popoloj sur la Tero kaj en la paralelaj vivdimensioj, sen lingvo-baroj?

47.           Ĉu respondu ĉiam per sincerhava opinio, eĉ se tiu opinio ne estas populartrajta inter viaj proksimuloj?

48.           Kiu estas la grandaspekta defio alfrontanta la internaciskalan komunumon, kiu postulas tutmondan kunlaboron por multefike solvi ĝin?

49.           Ĉu malhonestintencaj agoj, eĉ se kaŝitaj, iam povos veki veran, daŭran kaj senkondiĉan feliĉosenton al iu ajn?

50.           Kial la tutmondiĝo de la kulturoj estas neevitebla kaj eĉ utila fenomeno en la nuntempa, rapid-evoluanta mondo?

51.           Ĉu la konstru-teknikoj de antikvaj civilizacioj, kiel tiu de la piramidoj, ankoraŭ povas inspiri moderntempajn inĝenierojn?

52.           Kio estas la esenca diferenco inter bonvolo kaj simpla gestafableco en la hom-rilataj kontaktiĝoj?

53.           Ĉu iu ajn, travivinte grandan personan tragedion, ĉiam ŝanĝas sian viv-prioritaton al pli spiritecaj aferoj?

54.           Kiel la natur-medio, estante subtile ekvilibreca, fojfoje reagas al longdaŭra homa intervenado kaj poluado?

55.           Ĉu estus utilefike, se ĉiu homo havus la eblon trastudi ĉiun detalon de la tutmonda historio, de la komenco ĝis la nuntempo?

56.           Kian rolon ludas la korp-lingvo en la interkultura komunikado, ofte sens-klarigante tion, kion parol-vortoj ne diras?

57.           Ĉu ni, kiel socio, devus pli atenti la voĉdonadon de la junularo, ĉar iliaj decidfortoj formas la estontecon?

58.           Kial la tempopaso ŝajnas akceliĝi, ju pli maturaĝa la homo fariĝas, kvankam objektive la tempo restas la sama?

59.           Ĉu la stellumo, veturanta tra vastkosmaj distancoj, ankoraŭ portas la sekretajn historiojn de pasintaj galaksioj?

60.           Kiel malfacila decido, estante akceptita kun kuraĝo, povas forte kontribui por la persona moralkresko de homo?

61.           Ĉu la san-sistemo de ĉiuj nacioj ĉiam devus esti publika kaj senpaga, sendepende de la ekonomia modelo de la lando?

62.           Kion Rikardo faru por venki la timon al sia propra hund-roboto, precipe ĉar ĝi ŝajnas senkondiĉe fidela, iks-radie vidpova kaj sensorie plenpova?

63.           Ĉu la sun-leviĝo, rigardata de montopinto, ĉiam sentigas al ni la grandecon kaj la belecon de la universo?

64.           Kial la liberesprimo estas esenca por la progreso de la scienco, filozofio kaj arto en iu ajn socio?

65.           Ĉu iu ajn, volonte helpante senkondiĉe, ĉiam sentas humantrajtan kontenton kaj am-etosan signifon en sia vivo?

66.           Kian rolon ludas la kolor-teorio en la kreado de filmoj, influante la emocion kaj la atmosferon de scenoj?

67.           Ĉu la nokto-ĉielo, plena de nekonataj kosmomirindaĵoj, ĉiam instigas transcend-etosan filozofian penson pri la homa ekzisto kaj ĝia celo?

68.           Kiel la sciencesplora teknologio, rapide progresante, transformis la ĉiutagan vivon de homoj en manierojn antaŭe neimageblajn?

69.           Ĉu la pasint-semajnaj demonstroj de la arma funkciado de la armeaj flugrobotoj servis kiel stimulo por la post-unu-monata amas-aĉetado de tiaj milit-armiloj?

70.           Kial la rekonstruo de postmilita lando postulas ne nur financajn mon-rimedojn, sed ankaŭ grandegan volforton, bonvolon kaj kunlaboron de la popolamasoj?

71.           Ĉu la tut-mondaj problemoj, kiel ekzemple la kovim-pandemio, vere postulas tut-mondajn solvojn, kaj ne nur lok-skalajn respondojn?

72.           Kion ni atendus de estonta homsocio, kiu atingus super-teknikan konstrunivelon, sed perdus sian homan konekton?

73.           Ĉu la bonkonduto en la vivo, praktikata bonorde kaj plentempe, ĉiam kondukas al pozitiva rezulto por la individuo kaj la komunumo?

74.           Kiel la subkonscio, estante potenca far-forto kaj transformpova fakulto, influas niajn sonĝojn, timojn kaj dezirojn, ofte sen nia plenkonscia scio?

75.           Ĉu la lingvobaro longatempe malfaciligas la interkulturan komprenon, malhelpante la liberan fluon de ideoj inter popoloj?

76.           Kian estontec-vizion vi havus por la homaro, se vi povus difini ĝin libere, sen limigoj de la nunepoka realeco?

77.  Ĉu estas vere, ke la stel-observado, farata de malproksimaj kosmobservatorioj, povas riveli freŝnovajn sekretojn pri la origino de la vastetenda universo?

78.           Kiel malgranda gest-ago de bonkoreco, farita sen rekompencatendo, povas lumigi la tutan tagon de bonfaranto?

79.           Ĉu la verdireco, estanta ĉiam la plej moral-honesta virto, garantias fidon kaj respekton en ĉiuj interhomaj rilatoj?

80.           Kian rolon ludas la sent-esprimo en homa komunikado, ebligante profundajn konektojn kaj artan kreadon?

81.           Ĉu la matenmanĝo, manĝita regulperiode kaj fortikcele, estas la plej grava manĝo de la tago por subteni energion kaj koncentriĝon?

82.           Kial la scienc-metoda procedado estas esenca por akiri fidindajn kaj pruveblajn sciojn pri la natura mondo, evitante antaŭjuĝojn?

83.           Ĉu la senlima potenco donita al unu tutsagaca individuo ĉiam koruptas lian karakteron kaj kondukas al sociperea tiraneco?

84.           Kiel la tempovojaĝo povus esti metodscience esplorata, se ĝi estus ebla, permesante al ni viziti la pasintecon, aŭ la estontecon?

85.           Ĉu la humanec-inklina amo al la naturmedio instigas sufiĉe da homoj agadi tagnokte por protekti la medion kontraŭ detruo kaj poluado?

86.           Kian gravecon havas la labor-etiko en la profesinivela kunvivado, kontribuante al la sukceso de individuoj kaj organizoj?

87.           Ĉu la artlibereco estas absoluta, aŭ ĉu ĝi havas cenzurlimojn, precipe kiam ĝi povas atakofendi aŭ moraldamaĝi aliajn personojn?

88.           Kial la posttagmeza ripozo, se mallonga kaj efika, povas plibonigi la produktokapablon kaj la menspovan klarecon de persono?

89.           Ĉu la tutkora sindediĉo al humaneca afero ĉiam kondukas al sukceso en la mildigo de sufero kaj malriĉeco?

90.           Kian influon havas la interreto sur la edukado de konavidaj junuloj hodiaŭ, liverante senlimajn lernosciojn sed ankaŭ postulsintenajn defiojn?

91.           Ĉu la libertempo estas same grava kiel la labortempo por la homa bonfarto, permesante ripozon kaj personan disvolviĝon?

92.           Kiel la spirpraktikado, estante antikva tekniko, povas helpi malpliigi la nervostreson kaj plibonigi la emocian-mensan trankvilon en la ĉiutaga vivagado?

93.           Ĉu la ĉiutagaj labortaskoj, se bone organizitaj kaj plenumitaj, povas kontribui al pli ĝojsenta kaj kontentodona vivkondiĉo?

94.           Kial la antaŭzorgo kaj studstrategioj estas esencaj en la planado de gravaj viv-spertoj, kiel ekzemple vojaĝoj aŭ investoj, por eviti perdodonajn problemojn?

95.           Ĉu la malnovtempa tradicio, eĉ se arkaika, ankoraŭ povas havi utilinfluan valoron kaj rezultodonan signifon en la moderna, rapide ŝanĝiĝanta socio?

96.           Kian rolon ludas la homaj rajtoj en la internacia juro, multaspekte protektante individuojn kontraŭ maljusto kaj subpremo mondskale?

97.           Ĉu la finfina celo de la homestula vivo estas trovi absolutan feliĉon, aŭ ĉu la vivspertada vojaĝo mem, kun ĉiuj ĝiaj defioj, estas la vera vivcelo aŭ vivosenco?

98.           Kiel la freŝnovaj sciencaj eltrovoj, rapidpaŝe disvastiĝantaj, ŝanĝas nian komprenon pri la universo kaj nia loko en ĝi?

99.           Ĉu la multkolora ĉielarko, estanta natura veterfenomeno, ĉiam aperas post pluvo kiel signo de espero kaj beleco?

100.        Kion ni devus komunforte fari por antaŭhelpi en mondskalaj krizoj, kunagante prudente kaj kunlabore por pli humanaspekta estonteco?